İstem Dışı Düşünce Olarak Havâtır ve Dinî Sorumluluk Değeri

Havâtır konusu Allah-insan ilişkisi bağlamında kelâm ilminin ilgilendiği bir konudur. Muʻtezile ve Ehl-i sünnet eksenindeki çalışmamız hem Allah’ın fiillerinin anlaşılmasında hem de insanın mükellefiyetinin anlamlandırılmasında önemli bir yere sahiptir. Çünkü istem dışı düşünceler bağlamında ele aldığımız havâtır, kazanmış olduğu teolojik içerikle birlikte insanda dinî ve ahlakî bir bilinç oluşturarak asıl yaratılış gayesine göre eylemde bulunmasını sağlayacaktır. Muʻtezilî düşünürler havâtıra, nazarı destekleyici bir misyon atfederek, bilgide objektifliği sağlamayı amaçlamışlardır. Ayrıca bununla, insanın Allah karşısındaki sorumluluğu bağlamında ortaya koyacağı fiillerinin mazeretini bertaraf etmeyi de hedeflemişlerdir. Ehl-i sünnet âlimleri ise havâtırı, teklif bağlamından öte insanın iç dünyasını anlama çabası kapsamında değerlendirerek dikkatleri insanın mükemmel yapısına çekmişlerdir. Zira teklîfin gerçekleşmesinden önce olan karar verme aşamasının tahlil edilmemesi, teklîfin anlaşılmaması anlamına gelecektir. Bu sebeple onlar daha çok insanın iç dünyasında gerçekleşen bu vb. durumların nasıl bir süreç sonunda ortaya çıktığı anlamaya çalışmışlardır. Dolayısıyla Muʻtezile’de havâtır, teklîfin sahih olabilmesi için İlahî fiilin neticesinde ortaya çıkan bir vâcip uyarı iken; Ehl-i sünnette eylemin ortaya çıkmasından önce kalpte meydana gelen süreçlerden yalnızca biridir.